قرآن یگانه کتاب آسمانی است که از بدو نزول تا کنون و برای همیشه سلامت و اصالت خویش را حفظ کرده و خواهد کرد. مبحث درباره این کتاب آسمانی مقدس یک ضرورت خداشناسی است تا از نزدیک با کلمات و گفتار ناب الهی آشنا شویم.
ورود به مباحث مختلفی از مسائل قرآن نیازمند آشنایی با واژه « علوم قرآنی » و وجه تمایزش از « تفسیر قرآن » می باشد. لذا در این مسأله با معنای این واژه و مهم ترین کتاب های تألیف شده درباره این موضوع آشنا خواهیم شد.
« معارف قرآنی » را به دو دسته می توان تقسیم کرد؛ معارفی « درباره قرآن » و معارفی « برگرفته از قرآن » به عبارت دیگر گاه کتاب الهی را به عنوان یکی از پدیده های قابل شناخت و بررسی، مطالعه می کنیم و جویای کسب اطلاعاتی درباره آن هستیم؛ مثلاً می خواهیم بدانیم این کتاب چگونه نازل شد؟ چگونه وطی چه مراحلی تدوین یافت؟ شکل گیری آن به صورت کنونی چگونه بوده است.
از جمله دیگر عرصه های قابل بررسی این پدیده آنکه آیات آن چه ارتباطی با هم دارند؟ آیا تعدادی از آیات تفصیل دیگر آیات می باشد و آیا روابطی چون ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، عام و خاص، محکم و متشابه در مجموعه ی آیات بر قرار است یا خیر؟ اگر جواب مثبت است کدام آیات مورد این تقسیمات می باشند؟ و اعجاز قرآن به چه معنا است؟ همچنین آشنایی با تاریخ تفسیر، مفسران بزرگ و روش های تفسیری از این مقوله است.
علت اینکه از این مباحث با نام « علوم قرآنی » به صیغه جمع یاد می شود، گستردگی و دسته بندی هر یک با نام علمی مستقل نظیر: علم اعجاز، علم تجوید، علم قرائت، علم تاریخ قرآن و… می باشد که نقطه مشترک آنها عبارت است از: « بحث هایی برای شناخت قرآن و پی بردن شئون آن »
از بیان بالا معلوم شد که علوم قرآنی بر مطالعه محتوای درونی آیات و به عبارت دیگر « تفسیر قرآن » مقدم است. بر این اساس و از دیر هنگام، یعنی پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) پیشگامان بزرگی در حوزه علوم قرآن و تفسیر ظهور نمودند، از میان صحابه شخصیتی چون علی(ع) گوی سبقت را از دیگران ربوده است.
جلال الدین سیوطی در این باره نوشته است: « در میان خلفاء کسی که بیشترین مطلب را در زمینه تفسیر قرآن روایت کرده علی بن ابی طالب است. پس از آن جناب، دیگر اصحاب چون عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب حائز بالاترین رتبه در این رشته هستند.
دوره « تدوین تفسیر » و مباحث قرآنی، از قرن دوم هجری آغاز می شود؛ اولین کسی که بحث درباره قرآن را آغاز کرده « یحیی بن یعمر » شاگرد برجسته « ابوالاسود دوئلی » ( متوفای ۸۹ ه ق ) بود. وی کتابی در فن
قرائت قرآن نگاشت. که شامل انواع قرائت های مختلف آن دوره بود. پس از او « حسن بصری » کتابی در عدد آیات قرآن به رشته تحریر در آورد و سپس کتاب ها و تألیفات دیگری در زمینه علوم قرآنی به شکل مستقل و یا به عنوان مقدمه بر تفاسیر نوشته شد تا آنکه آثار ارزشمند و جامعی در رشته علوم قرآن جاودانگی یافت که از آن میان دو کتاب « البرهان » و « الاتقان » جایگاه ویژه ای دارند.
کتاب « البرهان فی علوم القرآن » تألیف امام بدر الدین زرکشی است؛ وی از علماء دانشمندان قرن هشتم هجری قمری است.
که مباحث علوم قرآنی را تا ۴۷ مورد بیان کرد. و کتاب در « الاتقان فی علوم القرآن » تألیف جلال الدین سیوطی است که در مصر به سال ۸۹۴ ه ق بدنیا آمد. او در تمام علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی صاحب تألیفات است.
گرانبهائی است وی در کتاب خود تا ۸۰ مورد از عناوین علوم قرآنی را فراهم کرده است. امروز این کتاب از جامع ترین منابع علوم قرآنی است که در اختیار محققان و پژوهشگران قرار دارد.[۱]
حوض كوثر