این سوره را سوره « ابراهیم (ع)» می گویند؛ حضرت ابراهیم یکی از پیامران اولوالعزم خداست و ملقّب به خلیل الرّحمن، بنیان گذار کعبه و قهرمان توحید است و به عنوان بت شکن بزرگ تاریخ نامگذاری شده است.

نام این پیامبر بزرگ خدا در قرآن کریم در ۲۵ سوره و۶۹ بار آمده است و در این سوره طیّ ۷ آیۀ:  آیات ۳۵ تا ۴۱ دعاها و نیایش های این پیامبر بزرگ نقل شده است. علاوه بر این، یک جریان مهم تاریخی ضمن آیات فوق آمده است.

آمار و شمارش سوره

این سوره که در مکّه بر پیامبر اسلام (ص) نازل شده، [۱] دارای ۵۲ آیه و ۸۳۱ کلمه و ۳۴۳۴ حرف

محل نزول

این سوره قبل از هجرت در مکّه نازل شده و همۀ آیات آن « مکی»است و به ترتیب جمع آوری، چهار دهمین سورۀ است که بعد از سوره «رعد» و قبل از سورۀ «حجر» قرار گرفته است. و به ترتیب نزول، هفتاد و یکمین سوره است که بعد از سورۀ « نوح» و قبل از سورۀ « انبیاء» نازل شده است.

سوره ابراهیم هشتمین سوره است که با حروف مقطعه آغاز می گردد.[۲]

ویژگی های سوره

سورۀ ابراهیم (ع) درباره داستان حضرت ابراهیم (ع) در مورد دعاها، نیایش ها و تعلیمات او و پایه گذاری و زمینۀ سازی حضرت ابراهیم (ع) در جهت احداث شهر مکّه و بنای کعبه در آن شهر. [۳]

محتوا و درسهای این سوره

این سوره مطالب زیادی را در بردارد که مهمترین آن عبارتند از:

۱-    زندگی قهرمان توحید، حضرت ابراهیم (ع) یعنی دعاها و نیایش ها و تعلیمات او پایه گذاری و زمینه سازی های او در جهت احداث شهر مکّه و بنای کعبه در آن شهر . [ آیات ۳۵ – ۴۱]

۲-    تاریخ پیامران پیشین مانند:  نوح (ع) موسی (ع)، و قوم عاد و ثمود و درس های عبرت انگیز [آیات ۵- ۶-۹]

۳-    بحث های متنوعی درباره مبداء و معادکه با ایمان به آنها قلب و روح  و جان و گفتار و کردارنور و روشنایی پیدا می کند و در مسیر حق و خدا قرار می گیرد. [ آیات ۱۰ – ۲۱-۲۳-۳۲-۳۴-۴۷-۵۰ ]

۴-    مطالبی پیرامون رسالت پیامبران و اینکه با زبان مردم سخن می گویند.[ آیه ۴]

۵-    نزول قرآن و اهدا ف نورانی و ظلمت زدای آن. [ آیه ۱]

۶-    وحدت و یکپارچگی تمام ادیان آسمانی، وحدت رسالت الهی و پیوستگی دعوت و اهداف همه پیامبران . []

۷-    نعمت های الهی، و آثار شکر نعمت و کفران آن و عاقبت شکرگزاران و منکران شکر.

۸-    دستور به اعمال عبادی از جمله نماز و انفاق در راه خدا . [ آیه ۳۱]

۹-    مسخره کردن شیطان، پیروان و دوستانش را در روز قیامت ( آیه ۲۲)

۱۰-سخن از شجره طیبه و خبیثه [ آیات ۲۴ – ۲۶]

آغاز و فرجام

این سوره نیز مانند چند سوره قبل ما با حروف مقطّعه « السر» و با مسأله نزول قرآن و نقش سازنده آن آغاز می شود:

« السر کتاب انزلناه الیک ...»

و با بیان معارف و اصول تعالیم قرآن و پیامبران یعنی با ابلاغ رسالت، انذار و تحذیر از گناهان و معاصی ، یادآوری نیکی ها و مسأله توحید و یگانه پرستی پایان می پذیرد.

« و لیذکر اولوا الالباب »

یعنی این سوره با نزول قرآن شروع و با تعالیم قرآن، پایان می پذیرد و در واقع، پایان آن، همان آغاز آن است. [۴]

فضیلت تلاوت این سوره

پیامبر اسلام فرمود:  « کسی که سورۀ ابراهیم و حجر را بخواند، خداوند به تعداد هر یک از آنها که بت می پرستیدند و آنها که بت نمی پرستیدند، ده حسنۀ به او می بخشد.[۵]

امام جعفر صادق (ع) فرمودند: « هر کس سورۀ ابراهیم و حجر را هر جمعه در دو رکعت نماز بخواند، دچار فقر، دیوانگی و اضطراب نخواهد شد.[۶]

[۵] . مجمع البیان، ذیل سورۀ ابراهیم.

خداوند می فرماید: «وَمَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجًا ﴿۲﴾وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ »[۱] ( هر کس پارسائی پیشه کند خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند و او را از جائی که گمان ندارد روزی می دهد. ) داستان زیرا این آیه را بیشتر توضیح می دهد:

مردی از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در تنگنای زندگی قرار گرفت. وی که دارای شغل مناسبی نبود. و بسیاری اوقات از بیکاری رنج می برد، خانه نشین شد. روزی همسرش به وی گفت: ای کاش به محضر پیامبر صلی الله علیه و آله می رفتی و از او درخواست کمک  می نمودی! مرد با پیشنهاد همسرش به حضور رسول الله صلی الله علیه و آله رفت. هنگامی که چشم حضرت به او افتاد، فرمود: « من سألنا اعطیناه و من استغنی اغناه الله » هر کس از ما کمک بخواند، ما به او یاری می کنیم ولی اگر نیازی بورزد دو دست حاجت پیش مخلوق دراز نکند، خداوند او را بی نیاز می کند. او پیش خود فکر کرد که مقصود پیامبر، من هستم و بدون این که سخنی بگوید، به خانه برگشت و ماجرا را برای همسرش بازگو کرد زن گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله هم بشر است و از حال تو خبر ندارد. او را به وضع زندگی نکبت بار و پرمشقت خود آگاه کن!

مرد ناچار برای بار دوّم به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رفت اما قبل از این که حرفی بزند، پیامبر صلی الله علیه و آله همان سخن قبلی را تکرار کرد. باز هم بدون اظهار حاجت، به خانه برگشت ولی چون خود را همچنان در چنگال فقر و بیکاری، ضعیف و ناتوان می دید، برای سوّمین بار با همان نیت به مجلس رسول اکرم صلی الله علیه و آله رفت. باز هم لب های پیامبر صلی الله علیه و آله به حرکت در آمد و همان جمله را تکرار کرد. این بار اطمینان بیشتری در قلب خود احساس نمود، حس کرد که کلید مشکل خویش را در همین جمله یافته است. وقتی که خارج شد، با قدم های مطمئن تری راه می رفت، با خود فکر می کرد که دیگر به دنبال کمک خواستن از بندگان نخواهم رفت. به خدا تکیه می کنم و از نیرو و استعدادی که در وجودم به ودیعت نهاده شده است، بهره می گیریم و از او می خواهم که مرا در کارهایم موفق گردانیده و از دیگران بی نیاز سازد. با این نیت، تیشه ای عاریه گرفت و به جانب صحرا رفت آن روز مقداری هیزم جمع کرد و فروخت و لذت حاصل دست رنج خویش را چشید. روزهای دیگر به این کار ادامه داد تا به تدریج توانست از حاصل درآمد خویش، ابزار کار را فراهم نماید. بازهم به کار خود ادامه داد تا صاحب سرمایه و شتر و غلامانی شد. وی در اثر تلاش و کوشش شبانه روزی، یکی از افراد ثروتمند گردید. روزی به محضر پیامبر آمده و وضعیت خود را به آن حضرت گزارش داد که چگونه در آن روز فلاکت بار به محضر آن بزرگوار آمده بود و چگونه سخن پیامبر صلی الله علیه و آله وی را به تحرک و کار واداشت.

پیامبر فرمود: من که به تو گفتم، هرکس از ما کمکی بخواهد، ما به او کمک می کنیم ولی اگر بی نیازی بورزد،

خدایش او را کمک خواهد نمود.[۲]

۲- اصول کافی، باب القناعة، حدیث۷، داستان راستان، شهید مطهری، ص۲۹و

هنگامی که عمر بن عبدالعزیز به خلافت رسید، از اطراف و اکناف عالم، مردم برای عرض تبریک به حضورش می آمدند. از آن جمله جمعی از اهل حجاز بودند که به همین منظور به در بار او وارد شدند. همانطور که عمر بن عبدالعزیز به آنها نگاه می کرد، متوجه شد که پسر بچه ای آماده ی سخن گفتن است، خطاب به او گفت:      « بچه برو کنار و یکی بزرگتر از تو صحبت کند » فوراً آن کودک گفت: « ای خلیفه! اگر بزرگسالی میزان است، پس چرا شما بر تحت نشسته اید، با اینکه بزرگتر از شما هم افرادی اینجا هستند؟ »

عمر بن عبد العزیز از تیزهوشی و حاضر جوابی او تعجب کرده و گفت: « راست می گویی و حق باتوست. اکنون حرف دلت را بزن »

آن کودک گفت: « ای امیر! از راه دور آمده ایم تا به شما تبریک بگوییم و از این عمل فقط منظور مان شکر الهی است که مثل شما خلیفه ی خوبی را به مردم عطا کرده است، و الا مجبور نبودیم به این سفر بیاییم، زیرا نه از تو می ترسیم و نه طمعی داریم. از تو نمی ترسیم، برای این که تو اهل ظلم و ستم بر مردم نیستی و علت آنکه طمع نداریم این است که ما از هر جهت در رفاه هستیم »

وقتی سخن آن نوجوان تمام شد خلیفه از او درخواست موعظه کرد و آن نوجوان گفت: ای خلیفه! دو چیز زمامداران را مغرور می کند. اول، حلم خداوند و دوم مدح و چاپلوسی اشخاص از آنها، خیلی مواظب باش از آنها نباشی. زیرا اگر از آن عده شدی، لغزش پیدا می کنی و در زمره ی آنانی قرار می گیری که خداوند متعال درباره آنان فرمودند: « وَلاَ تَکُونُواْ کَالَّذِینَ قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لاَ یَسْمَعُونَ ﴿۲۱﴾[۱] از آن افراد ستمگر نباشید که ادعای شنیدن می کنند با اینکه نمی شوند.

در پایان خلیفه از سن و سال او پرسید و معلوم شد که بیش از دوازده سال ندارد. آنگاه خلیفه او را تحسین کرده و در مورد وی شعری خواند که مفهوم آن چنین است: « دانش بیاموز، که آدمیزاد دانشمند به دنیا       نمی آید و هیچ گاه دانا با نادان هم رتبه نیست، بزرگ قومی هرگاه دانش نداشته باشد، در مجالس کوچک دیده می شود. »[۲]

خاندان حضرت عباس (ع):

در سال 26 هجري قمري، حضرت عباس (ع) پايه عرصه گيتي نهاد. مادر گراميش فاطمه، دخت حزام بن خالد بن ربيعه بن عامر كلبي و كنيه اش (ام البنين) بود.
چند سال پس از شهادت حضرت فاطمه (س) بود، كه اميرالمومنين از برادرش عقيل، كه به اصل و نسب قبايل آگاه بود، درخواست كرد زني را از دودماني شجاع براي او خواستگاري كند و عقيل، فاطمه كلابيه (ام البنين) را براي آن حضرت خواستگاري كرد و ازدواج صورت گرفت.

اميرالمومنين (ع) از اين بانوي گرامي، صاحب چهار پسر به نامهاي عباس، عثمان، جعفر و عبدالله شد.
عباس (ع) ازبرادران ديگرش بزرگتر بود و هر چهار برادر به امام خويش، حسين (ع) وفادار بودند و در روز عاشورا در راه آن امام جان خود را نثار كردند.
ارادت قلبي ام البنين (س) به خاندان پيامبر (ص) آنقدر بود كه امام حسين (ع) را از فرزندان خود بيشتر دوست مي داشت؛ بطوري كه وقتي به اين بانوي گرامي خبر شهادت چهار فرزندش را دادند فرمود: مرا از حال حسين (ع) باخبر سازيد و چون خبر شهادت امام حسين (ع) به او داده شد، فرمود رگهاي قلبم گسسته شد، اولادم و هر چه زير اين آسمان كبود است، فداي امام حسين (ع).

دوران كودكي حضرت ابوالفضل العباس (ع):

در روزهاى كودكى عباس، پدر گرانقدرش چون آيينه معرفت، ايمان، دانايى و كمال در مقابل او قرار داشت و گفتار الهى و رفتار آسمانى‏اش بر وى تاثير مى‏نهاد. او از دانش و بينش على(ع) بهره مى‏برد. حضرت در باره تكامل و پويايى فرزندش فرمود: ان ولدى العباس زق العلم زقا; همانا فرزندم عباس در كودكى علم آموخت و به سان نوزاد كبوتر، كه از مادرش آب و غذا مى‏گيرد، از من معارف فرا گرفت.

در آغازين روزهايى كه الفاظ بر زبان وى جارى شد، امام(ع) به فرزندش فرمود: بگو يك. عباس گفت: يك حضرت ادامه داد: بگو دو عباس خوددارى كرد و گفت: شرم مى‏كنم با زبانى كه خدا را به يگانگى خوانده ‏ام، دو بگويم.
پرورش در آغوش امامت و دامان عصمت، شالوده ‏اى پاك و مبارك براى ايام نوجوانى و جوانى عباس فراهم كرد تا در آينده نخل بلند قامت استقامت و سنگربان حماسه و مردانگى باشد. گاه كه على(ع) با نگاه بصيرت‏ آميز خود آينده عباس را نظاره مى‏كرد، با لبختدى رضايت ‏آميز، سرشك غم از ديدگان جارى مى‏كرد و چون همسر مهربانش از علت گريه مى‏پرسيد، مى‏فرمود: دستان عباس در راه يارى حسين(ع) قطع خواهد شد.

آنگاه از مقام و عظمت پور دلبندش نزد خداوند چنين خبر مى‏داد: پروردگار متعال دو بال به او خواهد داد تا به سان عمويش جعفر بن ‏ابى‏طالب در بهشت پرواز كند. محبت پدرى گاه على(ع) را بر آن مى‏داشت تا پاره پيكرش را ببوسد ، ببويد و با آداب و اخلاق اسلامى آشنا سازد. از اينرو لحظه‏اى عباس را از خود دور نمى‏ساخت. فرزند پاكدل على(ع) در مدت 14 سال و چهل و هفت روز، كه با پدر زيست، هميشه در حرب و محراب و غربت و وطن در كنار او حضور داشت.
در ايام دشوار خلافت، لحظه ‏اى از وى جدا نشد و آنگاه كه در سال‏37 هجرى قمرى جنگ صفين پيش آمد، با آن كه حدود دوازده سال داشت، حماسه‏اى جاويد آفريد.

مقام علمي حضرت عباس (ع):

حضرت عباس (ع) در خانه اي زاده شد كه جايگاه دانش و حكمت بود. آن جناب از محضر اميرمومنان (ع) و امام حسن (ع) و امام حسين (ع) كسب فيض كردند و از مقام والاي علمي برخوردار شدند.

لذا از خاندان عصمت (ع) در مورد حضرت عباس (ع) نقل شده است كه فرموده اند: زق العلم زقا، يعني همان طور كه پرنده به جوجه خود مستقيماً غذا مي دهد، اهل بيت (ع) نيز مستقيماً به آن حضرت علوم و اسرار را آموختند.
علامه محقق، شيخ عبدالله ممقاني، در كتاب نفيس تنقيح المقال، در مورد مقام علمي و معنوي ايشان گفته است: آن جناب از فرزندان فقيه و دانشمندان ائمه (ع) و شخصيتي عادل، مورد اعتماد، با تقوا و پاك بود.

حَدَّثَنَا أَبِی رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِیِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ نُوحٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ الْحَارِثُ الْأَعْوَرُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَنَا وَ اللَّهِ أُحِبُّکَ فَقَالَ لَهُ یَا حَارِثُ أَمَّا إِذَا أَحْبَبْتَنِی فَلَا تُخَاصِمْنِی وَ لَا تُلَاعِبْنِی وَ لَا تُجَارِینِی وَ لَا تُمَازِحْنِی وَ لَا تُوَاضِعْنِی وَ لَا تُرَافِعْنِی‏

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: 

حارث اعور به امیر المؤمنین عرض کرد یا امیر المؤمنین بخدا که من شما را دوست میدارم حضرت به او فرمود: اى حارث حال که مرا دوست میدارى پس با من دشمنى مکن و با من بازى مکن و مرا آزمایش مکن و با من شوخى مکن و مرا پست مکن و مرا از مقام خودم بالا مبر.

برگرفته از:

الخصال الممدوحه و المذمومه
(صفات پسندیده و نکوهیده)
محمد بن على بن بابویه «شیخ صدوق»(ره)

خدا مرا به واسطه‌ همان يك نماز بخشيد (شيخ ارده شيره) حضرت آيت الله العظمى نجفى مرعشى مى‌فرمودند: در قم شيخى بود معروف به شيخ ارده شيره جهت معروف شدنش به اين نام آن بود كه او به ارده شيره بسيار علاقه داشت و حتى كتابى در وصف ارده شيره نوشته بود. آدم فقيرى بود خانه و منزلى نداشت. در حقيقت تارك دنيا بود يك شب در زمستان در ميان مقبره ميرزاى قمى در قبرستان شيخان خوابيد صبح براى نماز بلند شد ديد برف زيادى آمده پشت در را گرفته، شيخ هر كارى كرد در باز نشد، ماند در ميان مقبره از طرفى وسيله وضو حتى وسيله تيمم هم نبود چون مقبره با گچ و سيمان و ساير مصالح ساختمانى پوشيده شده بود نزديك طلوع آفتاب شد ديد نمازش قضا مى‌شود با همان حال بدون وضو و تيمم صحيح نماز را خواند بعد از نماز رو كرد به طرف آسمان و دستها را بلند نموده به شوخى به خداوند عرض كرد: خدايا! تا به حال تو به من هر چه دادى من چيزى نگفتم و قبول كردم گاهى نان و ارده شيره دادى شكر كردم، گاهى هم نان دادى و اصلا خورش ندادى باز هم قبول كردم خدايا تو هم امروز اين يك نماز بى‌طهارت را از من قبول كن و مرا مواخذه مكن.   ناقل فرمود بعد از وفات شيخ يكى از دوستان صالحش او را در خواب ديد پرسيد: خداوند با تو چگونه رفتار كرد؟ گفته بود: خدا مرا به واسطه همان يك نماز بخشيد.

نماز اول وقت ، رجايى خراسانى ص 190

پرسش

پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله مردى را ديد كه در دعايش مى گويد: خدايا مرا ببخش در حاليكه نمى بينم كه مرا بيامرزى .
پيامبر صلى الله عليه و آله از شنيدن اين دعا ناراحت شد و به آن مرد فرمود:
چرا اينقدر نسبت به خدا بدگمان هستى ؟ و از رحمت او مايوس ؟
آن مرد گفت : گناهان من قبل از مسلمانان شدن و بعد از مسلمان شدن زياد است ، نمى دانم خدا چگونه اين گناهان را مى بخشد.
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:
گناهانى را كه قبل از مسلمان شدن مرتكب شده اى ، ايمانت آنها را از بين مى برد، گناهانى را هم كه بعد از اسلام آوردن انجام داده اى ، نمازهايت آن گناهان را از بين مى برد و از هر نماز تا نماز ديگر گناهى كه از تو سر بزند، نماز بعدى كفاره گناهان قبلى مى باشد

نماز، نياز عاشقان